Αρχαίοι Έλληνες Ιστοριογράφοι, Εισαγωγή

Α΄ Λυκείου: Αρχαίοι Έλληνες ιστοριογράφοι (Εισαγωγή, σ. 9-17)

Τι είναι η ιστοριογραφία;

Ιστοριογραφία είναι η επιστήμη[1] που καταγράφει σε χρονολογική σειρά την πορεία των γεγονότων, τα οποία αναφέρονται σ' ένα ανθρώπινο σύνολο μιας ορισμένης χρονικής περιόδου (=αντικείμενο).

O ιστοριογράφος εφαρμόζει κριτική εξέταση και αξιολόγηση των πηγών αναλύει και ερμηνεύει τα αίτια και τις συνθήκες των εξελίξεων και μάλιστα με δύναμη συνθετική και εκφραστική (=μέθοδος).

Η καταγραφή της ιστορίας στους ανατολικούς πολιτισμούς

• Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι και Ασσύριοι: καταγραφή κατορθωμάτων των βασιλέων σε μνημειώδεις επιγραφές.
• Παλαιά Διαθήκη: επιλεκτική καταγραφή γεγονότων (1.300-400 π.Χ.) ως «ομολογία πίστεως».
• Κίνα: γραπτά στοιχεία για ιστορικά γεγονότα από τις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ.

Μη συνεχής ιστορική αφήγηση, χωρίς εφαρμογή επιστημονικής μεθόδου

Η πρωτοτυπία της ελληνικής ιστοριογραφίας

• Διάκριση πραγματικών από φανταστικά γεγονότα και μύθους
• Επιστημονική μέθοδος
• Ιδιαίτερη φροντίδα για γλώσσα και έκφραση (λογοτεχνική αξία)
• Ραγδαία εξέλιξη της ελληνικής ιστοριογραφίας

Αρχαϊκή εποχή (πόλεις Μ. Ασίας): αλλαγές σε όλα τα επίπεδα.

Νέες επιστήμες:

1.       Γεωγραφία ( έρευνα , ιστορία)

2.       Φιλοσοφία ( ερμηνεία του κόσμου)

3.       Ιστορία ( καταγραφή γεγονότων)

  Η αρχαϊκή ιστοριογραφία (6-7^ος αι.π.Χ.)

•       Λογογράφοι

•       καταγραφή προφορικών παραδόσεων

•       ταξιδιωτικές περιγραφές

•       τοπικά έθιμα διαφόρων λαών

•       Μυθογραφία : καταγραφή μυθικών διηγήσεων

•       γενεαλογία (κατάρτιση πινάκων του γενεαλογικού δέντρου ισχυρών οικογενειών)

•       Κατάλογοι με ονόματα αρχόντων ή Ολυμπιονικών

•       Εκαταίος ο Μιλήσιος : Γενεαλογίαι και Γης περίοδος

Η κλασική ιστοριογραφία (5-4^ος αι.π.Χ.)

1. Να μελετήσετε τα παρακάτω κείμενα, προοίμια ιστορικών έργων. Ποια κοινά σημεία διαπιστώνετε μεταξύ τους;

Α. Ἑκαταῖος Μιλήσιος ὧδε μυθεῖται· τάδε γράφω,ὥς μοι δοκεῖ ἀληθέα εἶναι· οἱ γὰρ τῶν Ἑλλήνων λόγοι πολλοί τε καὶ γελοῖοι, ὡς ἐμοὶ φαίνονται, εἰσίν. [εκδ. F. Jacoby]

Β.«Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέως ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται, τά τε ἄλλα καὶ δι’ ἥν αἰτίην ἐπολέμησαν ἀλλήλοισι».

«Ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό εκθέτει εδώ τις έρευνές του, για να μην ξεθωριάσει με τα χρόνια ό,τι έγινε από τους ανθρώπους, μήτε έργα μεγάλα και θαυμαστά, πραγματοποιημένα άλλα από τους Έλληνες και άλλα από τους βαρβάρους, να σβήσουν άδοξα – ιδιαίτερα γίνεται λόγος για την αιτία που αυτοί πολέμησαν μεταξύ τους».

Γ.[1.1.1] Θουκυδίδης Ἀθηναῖος ξυνέγραψε τὸν πόλεμον τῶν Πελοποννησίων καὶ Ἀθηναίων, ὡς ἐπολέμησαν πρὸς ἀλλήλους, ἀρξάμενος εὐθὺς καθισταμένου καὶ ἐλπίσας μέγαν τε ἔσεσθαι καὶ ἀξιολογώτατον τῶν προγεγενημένων, τεκμαιρόμενος ὅτι ἀκμάζοντές τε ᾖσαν ἐς αὐτὸν ἀμφότεροι παρασκευῇ τῇ πάσῃ καὶ τὸ ἄλλο Ἑλληνικὸν ὁρῶν ξυνιστάμενον πρὸς ἑκατέρους, τὸ μὲν εὐθύς, τὸ δὲ καὶ διανοούμενον. [1.1.2] κίνησις γὰρ αὕτη μεγίστη δὴ τοῖς Ἕλλησιν ἐγένετο καὶ μέρει τινὶ τῶν βαρβάρων, ὡς δὲ εἰπεῖν καὶ ἐπὶ πλεῖστον ἀνθρώπων. [1.1.3] τὰ γὰρ πρὸ αὐτῶν καὶ τὰ ἔτι παλαίτερα σαφῶς μὲν εὑρεῖν διὰ χρόνου πλῆθος ἀδύνατα ἦν, ἐκ δὲ τεκμηρίων ὧν ἐπὶ μακρότατον σκοποῦντί μοι πιστεῦσαι ξυμβαίνει οὐ μεγάλα νομίζω γενέσθαι οὔτε κατὰ τοὺς πολέμους οὔτε ἐς τὰ ἄλλα.

Ο Θουκυδίδης o Αθηναίος εξιστόρησε τον πόλεμο των Αθηναίων και των Πελοποννησίων, πώς επολέμησαν μεταξύ τους· και άρχισα ευθύς αμέσως μόλις ξέσπασε ο πόλεμος, γιατί περίμενα πως θα ήταν πολύ μεγάλος και ο πιο άξιος να ιστορηθεί απ' όλους τους προτήτερους. Το συμπέρανα αυτό από το ότι και τα δύο μέρη μπήκαν στον πόλεμο εφοδιασμένοι με όλα τα υλικά μέσα, και βλέποντας πως όλες οι άλλες Ελληνικές πολιτείες πήγαν με το ένα μέρος ή το άλλο, μερικές από μιας αρχής και οι άλλες το συλλογίζονταν και το είχαν σκοπό. [1.1.2] Γιατί αυτή η αναταραχή στάθηκε η πιο μεγάλη ανάμεσα στους Έλληνες και συμπαρέσυρε κ' ένα μέρος των βαρβάρων, και μ' ένα λόγο ξαπλώθηκε στους περισσότερους ανθρώπους. [1.1.3] Γιατί τα αμέσως προηγούμενα και τα πιο αρχαία ακόμα ήταν αδύνατο να τα εξακριβώσω επειδή πέρασε τόσος καιρός· από τις ενδείξεις όμως που κατέληξα να πιστέψω μετά μακροχρόνια έρευνα και στοχασμό, νομίζω πως δε στάθηκαν τόσο σημαντικά ούτε σχετικά με τους πολέμους, ούτε και κατά τα άλλα.

2. Αξιοποιώντας τις πληροφορίες των  παραπάνω κειμένων και το σχολικό βιβλίο (σελ. 13-17) να απαντήσετε:

2.1. Ποια ιστορική περίοδο καλύπτουν με το ιστορικό τους έργο α) ο Ηρόδοτος, β) ο Θουκυδίδης γ) ο Ξενοφών (με τα Ἑλληνικά) δ) ο Πολύβιος ε) ο Αρριανός;

2.2. Ποιο στόχο έθεσε στο ιστορικό του έργο α) ο Ηρόδοτος, β) ο Θουκυδίδης γ) ο Ξενοφών (στα Ἑλληνικά) δ) ο Πολύβιος;

Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς (πιθανώς 485-425 π.Χ.)

•       «πατέρας της ιστορίας»

•       Το έργο του είναι το αρχαιότερο πεζό κείμενο του δυτικού πολιτισμού που σώθηκε ολόκληρο.

•       Ιστορία των Περσικών Πολέμων ως το 479 π.Χ.

•       Συνδυάζει τη καταγραφή των ιστορικών γεγονότων με τη γεωγραφία και την εθνογραφία

•       Αξιολογεί την αξιοπιστία των πηγών του

•       εκθέτει τη δική του γνώμη για τα αίτια των πολέμων

Θουκυδίδης, από τον Άλιμο της Αττικής (πιθ. 455-399 π.Χ.)

•       ο μεγαλύτερος ιστορικός όλων των εποχών

•       κατέγραψε τα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.)

•       Αναλύει τα αίτια και τις συνέπειες των γεγονότων

•       Χρονολογεί με ακρίβεια

•       Συγκεντρώνει και ελέγχει τις πληροφορίες του με επιστημονική ακρίβεια

•       Διδακτικός ο σκοπός της συγγραφής του

•       Αττικός λόγος (απομάκρυνση από την διάλεκτο της λογογραφίας και του Ηροδότου). Η αττική καθιερώνεται ως η επίσημη γλώσσα της ιστοριογραφίας για 18 αιώνες περίπου μέχρι και την Άλωση της Πόλης

O Ξενοφών (431 /429 -354π.Χ.): Ερχιάς Αττικής ( πιθ.431-355).

•       Γεγονότα Πελοποννησιακού πολέμου (συνεχίζει το έργο του Θουκυδίδη) 411-404 π.Χ στα «Ἑλληνικά».

•       Νέες τάσεις στην ιστοριογραφία: Αποδέσμευση από την «πόλη» και από το συγκεκριμένο μεγάλο ιστορικό γεγονός, εστίαση σε λιγότερο μεγάλα γεγονότα ή σε μεμονωμένα  πρόσωπα.

•       Περιγραφή προσώπων και χαρακτήρα  (όπως στα απομνημονεύματα π.χ «Κύρου Ανάβασις»), ιστορικό εγκώμιο π.χ «Αγησίλαος», μυθιστορηματική βιογραφία  πχ «Κύρου Παιδεία»

Ελληνιστική εποχή ( τέλος 4^ου αι. –αρχές 3^ου αι π. Χ)

•       Εκστρατείες Μ. Αλεξάνδρου

•       «Ελληνικά»

•       Τοπικές ιστορίες

•       Μονογραφίες για μεγάλες προσωπικότητες

•       Απομνημονεύματα

 Σημαντικότεροι ιστορικοί  ελληνιστικής εποχής:

1.       Πολύβιος ( 3^ος αι π.Χ): « Ιστορίαι» ( 40 βιβλία ), από αρχή Β’ Καρχηδονιακού πολέμου ως την οριστική επιβολή της ρωμαϊκής κυριαρχίας στις ελληνικές πόλεις. Σκοπός: να δείξει πως η οικουμένη μέσα σε 50 χρόνια υποτάχθηκε στην εξουσία των Ρωμαίων. Πρότυπο: Θουκυδίδης (αυτοψία, αναζήτηση αλήθειας)

2.       Διόδωρος ( 1^ος αι. π. Χ.): 40 βιβλία από μυθική εποχή μέχρι τις μέρες του.

Ρωμαϊκή εποχή

1.       Πλούταρχος( 2^ος αι μ. Χ) : βιογράφος, « Βίοι Παράλληλοι»  (Ένας Έλληνας , ένας Ρωμαίος)

2.       Αρριανός ( 2^ος αι. μ. Χ): έργο « Αλεξάνδρου Ανάβασις» ( 7 βιβλία)  κατά το πρότυπο του Ξενοφώντα.

Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ

•       εύπορη οικογένεια

•       καλή μόρφωση

•       αγάπη για τα άλογα

•       γνωρίστηκε με τον Σωκράτη

•       έζησε τον Πελοποννησιακό πόλεμο

•       Συμμετείχε στην εκστρατεία του Κύρου κατά του αδελφού του Αρταξέρξη Β', βασιλιά της Περσίας. Μετά το θάνατο του Κύρου (401 π.Χ.), ηγήθηκε της επιστροφής των 10.000 Ελλήνων μισθοφόρων στην πατρίδα.

•       394π.Χ. ακολούθησε τον σπαρτιατικό στρατό υπό τον βασιλέα Αγησίλαο, στη μάχη της Κορώνειας κατά της Αθήνας και Θήβας. Οι Αθηναίοι τον εξόρισαν

•       Οι Σπαρτιάτες του πρόσφεραν «προξενίαν» και μεγάλο κτήμα στον Σκιλλούντα

•       Έζησε εκεί είκοσι χρόνια και συνέγραψε πολλά έργα.

•       370 π.Χ. εγκαθίσταται στην Κόρινθο

•       365 π.Χ. : άρση του ψηφίσματος για εξορία

•       Δεν είναι βέβαιο πότε γύρισε στην Αθήνα

•       Πέθανε μετά το 355 π.Χ.

Τα πρότυπά του

•       Σωκράτης :  για το πρότυπο ζωής που πρόβαλε

•       Αγησίλαος :  για τα ηγετικά του προσόντα και την απλότητα της συμπεριφοράς του.

Συγγραφική παραγωγή

•       η συγγραφική του παραγωγή άρχισε, όταν εγκαταστάθηκε στον Σκιλλούντα και εντάθηκε τα τελευταία χρόνια της ζωής του

•       προηγήθηκαν τα ιστορικά έργα του

•       ακολούθησαν τα σωκρατικά

•       τελευταία γράφτηκαν τα διδακτικά

•       Ιστορικά Κύρου Ἀνάβασις: Η συμμετοχή των «μυρίων», δέκα χιλιάδων Ελλήνων μισθοφόρων στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδελφού του βασιλιά Αρταξέρξη του Β' και η περιπετειώδης περιπλάνησή τους ως τον Εύξεινο Πόντο και από κει στη Θράκη, το 401 π.Χ. Ἑλληνικά: Τα γεγονότα της περιόδου 411-362 π.Χ. Ἀγησίλαος: Εγκωμιαστική βιογραφική έκθεση των αρετών του Σπαρτιάτη βασιλιά. Λακεδαιμονίων Πολιτεία: Περιγραφή της στρατιωτικής οργάνωσης και των κοινωνικών συνηθειών της Σπάρτης. Κύρου Παιδεία: Μυθιστορηματική βιογραφία του Κύρου

•       Σωκρατικά
Ἀπολογία Σωκράτους: μια διαφορετική εκδοχή από την «Απολογία» του Πλάτωνος

•       Ἀπομνημονεύματα Σωκράτους: διάλογοι του μεγάλου στοχαστή

•       Συμπόσιον: Μια συντροφιά μαζί με τον Σωκράτη διασκεδάζει και συζητάει για τον έρωτα.

•       Οἰκονομικός: Ο Ισχόμαχος εκθέτει στον Σωκράτη τις απόψεις του για τη διαχείριση του νοικοκυριού και του αγροκτήματος.

•       Διδακτικά Περί ἱππικῆς: οδηγίες για την καλύτερη δυνατή περιποίηση και χρησιμοποίηση των ίππων.

•       Ἱππαρχικός: οδηγίες για θέματα οργάνωσης και τακτικής του ιππικού.

•       Ἱέρων: διάλογος ανάμεσα στον τύραννο των Συρακουσών και στον ποιητή Σιμωνίδη για τις διαφορές στη ζωή του απόλυτου μονάρχη και του απλού πολίτη.

•       Πόροι ή Περί Προσόδων: πρόταση λύσεων για την εξυγίανση των οικονομικών του κράτους των Αθηνών

Οι αρετές του έργου του Ξενοφώντα

•       ΔΕΝ διαθέτει τη διεισδυτικότητα ή τη βαθειά φιλοσοφημένη πολιτική σκέψη του Θουκυδίδη, μεγάλου προκατόχου του.

•       σαφήνεια και ακρίβεια στην έκφραση

•       απόλυτη ακρίβεια της περιγραφής των χώρων

•       Δημοσιογραφική δεινότητα και ζωντάνια

•       ζωντανεύει με δραματική ένταση εντυπωσιακές σκηνές

Η πίστη του σε αξίες

•       σταθερός στις ιδέες του και στην πίστη του σε υψηλές αξίες

•       Επικρίνει τις ακρότητες της αθηναϊκής δημοκρατίας

•       Περιγράφει τις αγριότητες του καθεστώτος των τριάκοντα τυράννων και καταδικάζει την αυθαιρεσία και την ανηθικότητα της εξουσίας

•       Θαυμάζει τη Σπάρτη, αλλά αποδοκιμάζει την κατάληψη της Ακρόπολης της Θήβας, από τους Σπαρτιάτες (382 π.Χ.) γιατί αθέτησαν τον όρκο τους

Η αναγνώριση της συγγραφικής προσφοράς του Ξενοφώντος

•       Οι φιλόλογοι της Αλεξανδρινής εποχής (3ος-2ος αι. π.Χ.) τον κατέτασσαν μαζί με τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη.

•       Στη ρωμαϊκή εποχή ιδιαίτερα αγαπητό το έργο του για την απλότητα του ύφους, την καθαρότητα των νοημάτων, την ποικιλία των θεμάτων και των ενδιαφερόντων του.

•       χαρακτηρισμοί : «ἀττική μέλισσα» - «ἀττική μοῦσα»

•       το απλοποιημένο αττικό ιδίωμα (στο λεξιλόγιο, στο τυπικό και στη σύνταξη) προετοιμάζουν την Κοινή της ελληνιστικής εποχής.

Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-404 π.Χ.)

•       Αθηναϊκή εναντίον Πελοποννησιακής συμμαχίας

•       Έναρξη 431 π.Χ. - Λήξη 405 π.Χ. : ήττα του ναυτικού των Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς -πολιορκία της Αθήνας και παράδοσή της (404 π.Χ.).

Τα αίτια του πολέμου

•       1) Η αντίθεση της Αθήνας και της Σπάρτης, σε πολλούς τομείς (πολιτικό, στρατιωτικό, κοινωνικό, ιδεολογικό, πολιτιστικό)

•       2) Η σύγκρουση συμφερόντων ανάμεσα στην Αθήνα και σε συμμάχους της Σπάρτης στην περιοχή του Ιονίου και της κάτω Ιταλίας (με την Κόρινθο), στον Βόσπορο (με τα Μέγαρα), στον Σαρωνικό (με την Αίγινα)

•       3) Ο φόβος που προκαλούσε στους Σπαρτιάτες η συνεχής ανάπτυξη της οικονομικής και στρατιωτικής δύναμης της Αθήνας.

Οι αφορμές του πολέμου

1) Η επέμβαση των Αθηναίων στη διένεξη Κορινθίων και Κερκυραίων (433 π.Χ.)

2) Η επέμβαση των Κορινθίων στη Χαλκιδική υπέρ των κατοίκων της Ποτείδαιας που αποστάτησε από την αθηναϊκή συμμαχία.

3) Το «Μεγαρικό ψήφισμα»· οι Αθηναίοι απαγόρευσαν στους Μεγαρείς να διαθέτουν τα προϊόντα τους στην αθηναϊκή αγορά και να χρησιμοποιούν τα λιμάνια της αθηναϊκής συμμαχίας.

4) Η κατάληψη της Αίγινας από τους Αθηναίους.

5) η επέμβαση των Θηβαίων στις Πλαταιές.

Σε όλες τις πόλεις της συμμαχίας, και μέσα στην ίδια την Αθήνα, υπήρχε αντιπολιτευτική, αριστοκρατική, φιλοσπαρτιατική μειοψηφία, αλλού ασήμαντη αλλού ισχυρή. Το ιδεολογικό σύνθημα, με το οποίο οι Λακεδαιμόνιοι ξεκίνησαν τον πόλεμο, ήταν «τοὺς Ἕλληνας αὐτονόμους ἀφιέναι», η απελευθέρωση δηλ. των Ελλήνων από την αθηναϊκή ηγεμονία.

Οι φάσεις του πολέμου

 

  

α) Ο δεκαετής ή Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421 π. Χ.)

•       Οι Σπαρτιάτες και οι σύμμαχοι με επικεφαλής τον βασιλιά Αρχίδαμο κατέλαβαν και λεηλάτησαν την Αττική και πολιορκούσαν επί δέκα χρόνια την πόλη της Αθήνας απ' τη στεριά.

•       Με τη Νικίειο ειρήνη του 421 π.Χ. οι αντίπαλοι επανήλθαν στα εδάφη που είχαν πριν απ' τον πόλεμο.

β) Η εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία (415-413 π.Χ.).

•       Μετά τις πρώτες επιτυχίες των Αθηναίων στη Σικελία, ο στρατηγός της εκστρατείας Αλκιβιάδης ανακλήθηκε στην Αθήνα, απέδρασε όμως στη Σπάρτη και έδωσε στους Σπαρτιάτες συμβουλές για τη συνέχιση του πολέμου, καταστρεπτικές για την πατρίδα του.

•       Το αθηναϊκό εκστρατευτικό σώμα έπαθε πανωλεθρία στη Σικελία και οι Σπαρτιάτες, με τον βασιλιά Αγι επικεφαλής, εισέβαλαν και πάλι στην Αττική.

γ) Ο πόλεμος στο Ανατολικό Αιγαίο (413-405 π.Χ.)

•       Μετά την ήττα των Αθηναίων στη Σικελία, οι περισσότεροι από τους συμμάχους τους τους εγκατέλειψαν.

•       Οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας, όλες μέλη της αθηναϊκής συμμαχίας ως τότε, περνούν στον περσικό έλεγχο με την ανοχή των Σπαρτιατών.

•       Το περσικό κράτος προσφέρει στους Σπαρτιάτες ουσιαστική διπλωματική και οικονομική βοήθεια, με την οποία βελτιώνουν τη ναυτική τους δύναμη.

•       Ο Αλκιβιάδης δραπετεύει από τη Σπάρτη, έρχεται σε επαφή με τις στρατιωτικές δυνάμεις των Αθηναίων στα μικρασιατικά παράλια, ανακαλείται στην Αθήνα (407 π.Χ.) και εκλέγεται «στρατηγὸς αὐτοκράτωρ»

•       Μετά την άτυχη ναυμαχία στο Νότιον της Αιολίδος ο Αλκιβιάδης καθαιρείται και αποσύρεται στον πύργο του στον Ελλήσποντο, κοντά στη Σηστό.

•       Συμβουλεύει τους Πέρσες να βοηθούν και τους Σπαρτιάτες και τους Αθηναίους, ώστε να διαιωνίζεται η σύγκρουση και να έχουν οι Πέρσες εξασφαλισμένο τον έλεγχο των εξελίξεων.

•       Στο πεδίο των συγκρούσεων τα αποτελέσματα είναι αμφίρροπα, γιατί οι δυνάμεις των αντιπάλων είναι ισοδύναμες.

•       Η τελευταία νίκη του αθηναϊκού στόλου είναι στις Αργινούσες (406 π.Χ). Επειδή όμως η κακοκαιρία εμπόδισε το έργο της διάσωσης των ναυαγών και της περισυλλογής των νεκρών, οι στρατηγοί καταδικάστηκαν σε θάνατο.

•       Ο Λύσανδρος, επιφανής ναύαρχος της Σπάρτης, ανέλαβε για δεύτερη φορά (ως «ἐπιστολεύς») την ηγεσία του ναυτικού των Λακεδαιμονίων.

•       Η απόφασή του να οδηγήσει τον στόλο των Σπαρτιατών στον Ελλήσποντο αποδείχτηκε μοιραία για τους Αθηναίους.

•       Η καταστροφή του αθηναϊκού στόλου στους Αἰγὸς ποταμούς του Ελλησπόντου, φθινόπωρο του 405 π.Χ., ήταν ολική.

•       Σε μερικούς μήνες (άνοιξη του 404 π.Χ.) η Αθήνα, πολιορκημένη από στεριά και θάλασσα, χωρίς συμμάχους, χωρίς στόλο, αναγκάστηκε να παραδοθεί με εξοντωτικούς όρους.

 βλέπε και παλιότερες σχετικές αναρτήσεις:

Τράπεζα θεμάτων Ερωτήσεις εισαγωγής, Ξενοφώντας, (19-9-2014)

Μια χρονογραμμή για τον Πελοποννησιακό πόλεμο (27-9-2013) 

---

[1] ένας τομέας γνώσης για να θεωρηθεί επιστήμη, πρέπει να έχει συγκεκριμένο αντικείμενο και μέθοδο μελέτης.